Żydzi w Orli pojawili się zapewne w drugiej połowie XVI wieku, sprowadzeni przez Tęczyńskich. Dokument z 1616 r. wspomina o istnieniu domu modlitwy i 17 domów żydowskich. Radziwiłłowie również wspierali osadnictwo żydowskie.
Sąsiednie miasta królewskie – Bielsk, Kleszczele i Brańsk – zakazały Żydom osiedlania się w swoich granicach. W wyniku wojny 30-letniej (1618-1648) w Orli osiedlili się również Żydzi z krajów niemieckich. Do II wojny światowej starozakonni niemal nieprzerwanie stanowili większość mieszkańców Orli.
Rozwój Orli przyhamował w XVII wieku potop szwedzki oraz wojna z Moskwą. Liczba ludności spadła, jednak społeczność żydowska dosyć szybko się odrodziła. Już w 1676 roku wśród 229 opodatkowanych mieszkańców podatek płaciło 104 Żydów (45,4 proc.). Kolejne istotne zniszczenia przyniosły działania wojny północnej, w wyniku czego w 1714 r. Żydzi z Orli zwrócili się z prośbą do kahału w Tykocinie, który sprawował jurysdykcję nad innymi gminami żydowskimi na Podlasiu, o zmniejszenie opłacanych przez nich podatków.
W drugiej połowie XVIII wieku wrócił okres prosperity. W 1765 r. liczba członków tamtejszego orlańskiego kahału wynosiła 1358 osób i należała do największych na Podlasiu (większy był tylko w Tykocinie). Wigdor Szymonowicz, zajmujący się handlem bydłem, należał do najbogatszych mieszkańców Orli. Żydzi zdominowali lokalne rzemiosło – pod koniec XVIII wieku odnotowano tu 58 rzemieślników – byli to krawcy, szewcy, kuśnierze, piekarze, rzeźnicy i garbarze. Jednym z częstszych zajęć był handel, pośrednictwo w sprzedaży towarów produkcji rolniczej, a także propinacja alkoholu, sprzedawanego w prowadzonych przez Żydów kilkunastu karczmach w mieście i dobrach orlańskich (mimo obowiązującego od 1664 r. zakazu osiedlania się ich we wsiach tych dóbr). W 1780 roku ówczesna właścicielka Orli - Izabela Branicka zatwierdziła specjalną ustawę o kahale orlańskim. Ustawa określiła kompetencje rabina oraz władz kahału, w tym sposób ich wyboru. W 1807 r. wśród 1586 mieszkańców Orli było 1102 Żydów (69,5 proc.), w 1815 r. 1296 Żydów i 519 chrześcijan, w 1847 r. w całym orlańskim okręgu bożniczym mieszkało 4436 Żydów, a w 1897 r. w mieście odnotowano 2110 Żydów (77 proc.).
W drugiej połowie XIX w. Orla podupadła na rzecz sąsiedniego Bielska, który w 1873 roku przecięła linia kolejowa Brześć-Grajewo, będący odcinkiem trasy Kijów-Królewiec. Żydzi zaczęli osiedlać się w Bielsku od przełomu XVIII/XIX wieku, w połowie XIX w. po długich staraniach tamtejsza gmina żydowska uzyskała wreszcie zgodę na oddzielenie się od orlańskiej. W tym czasie zaczęła się wielka emigracja Żydów orlańskich. W ciągu kilku dziesięcioleci setki z nich wyjechały głównie do USA. W 1892 r. w Nowym Jorku powstało orlańskie ziomkostwo - Independent Orler Benevolent Society.
W czasie I wojny światowej i ofensywy wojsk niemieckich w 1915 r., wielu mieszkańców z okręgu białostockiego wyjechało na wschód, wraz z wycofującą się armią i administracją rosyjską. Według pierwszego po odzyskaniu niepodległości przez Polskę spisu ludności – z 1921 r. – w Orli było zaledwie 1518 mieszkańców, w tym 1167 Żydów (76,9 procent). W czasie wielkiego pożaru miasta w 1938 r. ucierpiała również synagoga (spalił się dach). Przez kilka miesięcy wielu Żydów, którzy stracili swoje domy mieszkało u swoich prawosławnych sąsiadów. W odbudowie Orli pomagało zarówno państwo polskie, jak i organizacji żydowskie ze Stanów Zjednoczonych oraz orlańskie ziomkostwo zza oceanu.
W okresie międzywojennym kaflarnia Wajnsztejnów w Orli zatrudniała ponad sto osób, zarówno Żydów, jak i chrześcijan. Trzech Żydów zajmowało się uprawą roli, co było ewenementem i budziło zdziwienie. W Orli działały żydowskie organizacje. Trwała wciąż emigracja Żydów, zarówno do większych miast (głównie Białegostoku), jak i za granicę. W związku z ograniczeniem przez USA po 1920 r. liczby migrantów z Europy Żydzi orlańscy wyjeżdżali przede wszystkim do Ameryki Południowej, RPA i Palestyny.
W przedwojennej Orli nie było poważnych waśni na tle narodowościowym. Była ona specyficzną miejscowością z dominującą społecznością żydowską, kilkunastoma rodzinami polskimi, przy około 25-procentowym udziale prawosławnych mieszkańców. Nawet próba wywołania zamieszek w 1937 r., kiedy do Orli przyjechali członkowie endecji, prawdopodobnie z Łomżyńskiego, nie przyniosła rezultatów. W obronie „swoich” Żydów wystąpili także miejscowi chrześcijanie.
Do czasu wybuchu II wojny światowej liczba Żydów wzrosła do około 1500, a we wrześniu 1939 r. o kolejne około 500 osób, ze względu na to, że wielu żydowskich uciekinierów przeniosło się z tych terenów Polski, które zostały okupowane przez Niemców. Po zajęciu Orli przez Niemców 25 czerwca 1941 r. szybko rozpoczęły się prześladowania Żydów, a skala terroru stopniowo narastała. W marcu 1942 roku całą ludność żydowska została zamknięta w getcie na małym obszarze w centrum Orli, które otoczono drewnianym płotem. Likwidacja getta nastąpiła w listopadzie 1942 r. W poniedziałek, 2 listopada, dzielnica została otoczona. Żydom powiedziano, że zostaną wywiezieni nad Morze Czarne albo na Kaukaz do pracy. Na chłopskich furach około 1450 osób wywieziono do getta w Bielsku, a następnie popędzono na stację kolejową. Nieco ponad 100 z nich wywieziono do getta w Białymstoku, resztę do obozu zagłady w Treblince, gdzie zostali wymordowani.
Centralnym punktem układu urbanistycznego Orli pozostaje wytyczony w XVII wieku rynek. Żydzi zamieszkiwali głównie wokół rynku i na wschód od niego. Centrum religijne – murowana synagoga i dwie drewniane bóżnice, zabudowania gminne, mieszkanie rabina, mykwa i stary cmentarz żydowski – znajdowały się za zabudową wschodniej pierzei rynkowej, wokół placu zwanego wówczas szkolnym. Według legend Żydzi kupili budynek dawnego zboru kalwińskiego od księżnej Radziwiłłowej za 10 tys. kop groszy zebranych w ciągu godziny. Gmach ten przebudowali na bóżnicę.
Jednak to tylko legenda. Historycy wprawdzie potwierdzają istnienie w innej części Orli zboru, ale na pewno nie w tym miejscu, gdzie znajduje się synagoga. Badania architektoniczne wskazały, że ściany sali modlitw w zasadniczym swym zrębie, oraz kolumnowe podpory stropu, a także zachodni przedsionek z babińcem na piętrze, pochodzą z trzeciej ćwierci XVII w. Świadczy to o ówczesnym znaczeniu i zamożności kahału orlańskiego. Zdecydowana większość wznoszonych na terenach Rzeczypospolitej (a później zaborów) bóżnic była do końca XIX w. drewniana.
Na przełomie XVII i XVIII wieku ściany i kolumny synagogi podwyższono. W latach 1735-36 powstała część zachowanej do dziś polichromii ornamentalnej. Około połowy XVIII w. do północnej i południowej ściany sali modlitw dobudowano drewniane babińce. Jakieś prace prowadzono w 1787 r., o czym świadczy inskrypcja na wmurowanym dawniej w wewnętrzną ścianę sali modlitw kamieniu (obecnie leżącym przy jednej z kolumn w tej sali). Około połowy XIX wieku dotychczasowe babińce zastąpiono murowanymi, wybudowano schody na zachodni babiniec i przebudowano częściowo barokową elewację na klasycyzującą. Po pożarze w 1879 r. synagogę remontowano, a po kolejnym – w 1928 r., wzbogacono dekorację malarską sali modlitw. Doraźny remont przeprowadzono także po pożarze Orli w 1938 r. Zachowane przedwojenne fotografie i obraz (malował Wolf Kapłański) wskazuję na bogate wnętrze budynku.
W czasie II wojny światowej synagoga była użytkowana jako stajnia, z czasem została zrujnowana, ale jej nie rozebrano. Zabezpieczona w latach 50-tych, stała się magazynem. Częściowo odremontowana synagoga pełni dziś doraźnie funkcje wystawiennicze i sali widowiskowej, w której obywają się także koncerty i spektakle. W zachowanym do dziś obiekcie zwracają uwagę zachowane częściowo freski z około połowy XVIII wieku i z ok. 1828 r.
opr. (ms)
na podstawie: „Orla - karta dziedzictwa kulturowego”