W Stołowaczu, w gminie wiejskiej Bielsk Podlaski, od XVI wieku istniał folwark starostwa bielskiego. Obok folwarku rozwinęła się wieś, która w 1576 roku liczyła 20 gospodarstw. Byli to chłopi niepłacący czynszu ani daniny z uprawianej przez siebie ziemi, a jedynie zobowiązani do pracy na folwarku (podobnie jak w Użykach-Ogrodnikach).
W Stołowaczu gospodarowali oni na 60 morgach i pracowali na folwarku 1 dzień pieszo w tygodniu, a dodatkowo 6 dni w ciągu lata, w czasie plewienia i żniw. Było to dość dużo, zważywszy, że w tym czasie chłopi ciągli (pełnoprawni gospodarze) pracowali 2 dni w tygodniu z włóki. Według lustracji z 1576 roku folwark obejmował ziemi – jedynie 24,5 włóki w trzech częściach. Była to ziemia żyzna. Zgodnie z ówczesną opinią majątek przynosił największe zyski, jeśli poddani mieli co najmniej tyle samo gruntów co folwark. W dużej mierze wynikało z faktu, że chłopi na własnych polach osiągali znacznie wyższe plony.
W 1575 roku na gruntach folwarcznych zebrano 730 kop żyta, z czego 73 kopy oddano na dziesięcinę. Rok później plon wyniósł 400 kop żyta z 243 posianych beczek, 600 kop pozostało na polu z powodu „nierychłego sprzątania nikczemnego”, za co winą zostali obarczeni zarówno poddani jak i urzędnicy folwarku. Pszenicy ozimej zebrano 25 kop z 13 wysianych beczek, nie oddając z nich dziesięciny, pszenicy jarej – 60 kop z 7 beczek (w tym 6 kop na dziesięcinę). Zarówno jedna jak i druga była bardzo słaba i zanieczyszczona, zapewne gleby nie były zbyt żyzne do uprawy tego zboża. Jęczmienia, wliczając dziesięcinę, zebrano 270 kop z 29 1/3 wysianych beczek, owsa – 530 kop, wraz z dziesięciną, z 242 ½ beczki. Znaczną część tego zboża oddawały na rzecz folwarku stołowackiego wsie starostwa. Z innych roślin uprawiano groch – 60 kop z dziesięciną z 6,5 beczek i grykę. Tej ostatniej zasiano 7 beczek i nie zebrano plonu z winy niedbałego urzędnika i poddanych. Ponadto zebrano 8 brogów siana, czyli 240 wozów, z czego 80 przeznaczono na pasze dla zwierząt. Aby wyrównać straty, część gruntów przeznaczoną na zboże ozime obsiano żytem w 1576 roku, a więc podstawowym towarem eksportowym, tylko w 1/6, resztę ziemi przeznaczając na „jarzynę”.
Hodowano bydło i owce. W latach 1575-1576 roku pogłowie wyniosło 80 krów, z których 10 zdechło, 2 cielęta zdechły w 1576 roku, 15 sztuk bydła przekazano do Ciechanowca na stół królewski w 1575 r., a 7 cieląt w roku następnym. Owiec było 90 sztuk i 40 jagniąt, do Ciechanowca przekazano 20 baranów. Dochód z folwarku Stołowacz wyniósł w 1576 roku 270 kop grosza litewskiego czyli ponad 677 złotych polskich.
Stołowacz był jednym z 3 folwarków w starostwie bielskim, obok Hołowieska i Użyków. Należało do niego 7 wójtostw – haczkowskie, z 3 wsiami, rajskie z 2 wsiami, płoskowskie z 2 wsiami, lutyckie z 6 wsiami, antonowickie (dziś Ryboły) z 2 wsiami, pawłowskie z 3 wsiami i trościanickie z 3 wsiami. W 1602 roku folwark został spustoszony przez rabunki własnych żołnierzy. W XVII wieku był to nadal folwark starostwa bielskiego. Na jego polach pańszczyznę (po kilka dni w tygodniu) odrabiali mieszkańcy prawie 30 wiosek.
W XVIII wieku zbudowano tutaj parterowy dwór z gankiem i dwoma bocznymi ryzalitami od frontu, który zaprojektował prawdopodobnie Jan Henryk Klemm - architekt i pułkownik wojska polskiego, dowódca 4. Regimentu Pieszego Buławy Wielkiej Koronnej, który do Polski przybył z Saksonii razem z królami z saskiej dynastii Wettinów i związał się z dworem magnackim Jana Klemensa Branickiego. Siedziba w Stołowaczu została w drugiej połowie XVIII w. przebudowana i znacznie powiększona przez Jana Klemensa i Izabelę Branickich, projektujących tu stworzenie dużego ośrodka hodowli koni. Ponieważ ściągać tu mieli liczni goście, siedzibie nadano reprezentacyjny wygląd. W latach 1752-1758 wzniesiono parterowy pałac i zapewne w tym samym czasie rozpoczęto zakładanie ogrodu ozdobnego, chociaż dopiero w roku 1773 wykopane zostały kanały ogrodowe, a pałac przebudowano.
Ogród posiadał interesującą kompozycję, której centrum zajmował kanał w kształcie odwróconej litery T. Oprócz kanału wykopano też dwie koliste sadzawki połączone z rzeką. Osuszono w ten sposób podmokły teren, co umożliwiło przeprowadzenie duktów drożnych i dokonanie nasadzeń ogrodowych. Proste drogi i aleje ogrodu służyły m.in. do jazdy konnej i biegły po nasypach wznoszących się ponad poziom trawników. Prowadziły do wzgórza z pawilonem usypanego w południowo-wschodnim narożu ogrodu i do innych wzniesień widokowych, zlokalizowanych przy głównej osi kompozycji. Wnętrza ogrodu posiadały prawdopodobnie dość bogaty wystrój. Oprócz pałacu i ogrodu ozdobnego w skład siedziby wchodziły obszerne stajnie i inne budynki gospodarcze oraz prostokątny dziedziniec przed pałacem, dwa duże sady i aleja dojazdowa.
W czasach zaboru pruskiego (1795-1806) Stołowacz stał się głównym ośrodkiem dóbr rządowych w powiecie bielskim. Rozwinięto tu również drobny przemysł. Zapewne jeszcze w XIX wieku folwark ten został rozparcelowany, stając się samodzielną wsią. W 1921 roku miejscowość liczyła 8 domów z 56 mieszkańcami, 54 z nich było katolikami, 2 – wyznania prawosławnego.
opr. (ms) na podst.: L. Zugaj Historia Gminy Bielsk Podlaski , Lublin 2008